تعریف تعارض منافع:
- «مجموعهای از شرایط که موجب میگردد تصمیمات و اقدامات حرفهای، تحت تأثیر یک منفعت ثانویه قرار گیرد را تعارض منافع مینامند»، همچنین تعارض منافع به عنوان نشانه، شاکله و نتیجه فساد مورد نظر قرار گرفته است.
- تعارض منافع زمانی به وجود میآید که فرد به خاطر موقعیتش وادار شود از بین منافع خود، منافع سازمانش یا منافع گروههای دیگر، صرفاً یکی را انتخاب کند.
سازمان شفافیت بین الملل - تعارض منافع را شرایطی میداند که در آن افراد یا نهادها (که میتواند دولت، رسانه، کسب و کار با سازمان مدنی باشد) در مواجه با انتخاب بین وظایف خود و منافع شخصیشان قرار میگردند.
نمونههای تعارض منافع در زندگی روزمره
- در مدرسه: دانشآموز مردد است که آیا در امتحان تقلب کند یا مردود شود؟ در لحظه تصمیم قرار میگیرد که کدامیک را انتخاب کند.
- در خیابان: رانندهای عجله دارد که زودتر برسد او مجبور میشود که تخلف کند، از خط ویژه عبور کند، عبور یکطرفه و … یا به قانون عمل کند و دیر برسد؟ در اینجا نیز لحظه تعارض منافع پیش میآید.
- در بیمارستان: بیماری در بیمارستان به پزشک مراجعه میکند و توان مالی برای پرداخت هزینه را ندارد و هزینه درمان هم زیاد است. آیا پزشک او را مداوا کند؟ در لحظه تصمیم قرار میگیرد.
- در اداره: مأمور دولتی مشکل مالی دارد. فردی به او مراجعه کرده و برای انجام امری مغایر وظیفه به او پیشنهاد رشوه میدهد. آیا این کار را انجام دهد؟
- در کسبوکار: یک شرکت تولیدی قصد تولید محصولی را دارد. آیا از یک ماده کمهزینه و پرضرر استفاده کند یا از یک ماده پرهزینه و کم ضرر؟
- در فروشگاه: فروشنده محصول بیکیفیتی را خریداری کرده است. آیا از این محصول تمجید غیرواقعی کند یا به دلیل عدم فروش، ضرر مادی را متحمل شود؟
- در رسانه: روزنامهها با انتشار مطالب مفید و دور از حاشیه بسیاری از مخاطبین خود را از دست بدهند یا با انتشار مطالب زرد، غیرواقعی و حاشیهدار مخاطبان بیشتری را جذب کنند؟
- در مصاحبه: گفتن «نمیدانم» در پاسخ به یک سؤال یا ارائهی پاسخی کلی که منظور سؤال را تأمین نمیکند؟
- در قضاوت: آیا از دوست خود طرفداری کند یا از غریبهای صاحب حق حمایت کند؟
- در جنگ: با احتمال حضور تعدادی از سربازان دشمن، به بیمارستان موشک بزنند یا خیر؟
نمونه های تعارض منافع در حاکمیت
- سیاستمدار: سیاستمداری میخواهد علیه همحزبی خود اظهارنظری صحیح کند، آیا این کار را انجام دهد یا خیر؟
- وزیر: وزیری میخواهد در مناقصات شرکت یا در یک شرکت خانوادگی شرکت کند، آیا این کار را انجام دهد یا خیر؟
- نماینده مجلس: نماینده مجلس میداند که احداث پالایشگاه در شهرستان متبوع خود دارای مزیت نیست، آیا این کار را انجام دهد یا خیر؟
- مدیر کل: برای اتخاذ تصمیمی به نفع گروهی رشوه بگیرد یا خیر؟
- مدیر: مدیر به شرح وظایف مصوب اکتفا کند یا فرای قانون و بدون جبران تلاش کند؟
- مدیران: میزان دستمزد دریافتی توسط خود مدیران تعیین شود یا خیر؟
تعارض منافع منشأ همه مفاسد
با مثالهای گفته شده واضح است که هیچ فسادی رخ نمیدهد مگر این که از تعارض منافعی آغاز شده باشد. به عنوان مثال:
- در دروغ انتخاباتی، فرد با رعایت صداقت ممکن است شایستگی برای پیروزی در انتخابات را از دست دهد.
- در رشوه/ اختلاس، فرد تصمیم درست و کارشناسی بگیرد یا شرایط مالی نامناسب خود را بهبود بخشد.
- در بحث رانت، فرد عدالت را رعایت کند یا به نزدیکان خود کمک کند؟
- در بحث دزدی، فرد جهت بهبود شرایط مالی نامناسب خود دزدی کند یا امانت بیتالمال را رعایت کند؟